Sinekler ile Gelen Tehlike

Sıcakların artması ile beraber sinek popülasyonu da hızlı bir artış göstermiştir. Hemen hemen herkes sineklerden şikayetçidir, sesleri olsun, bıraktıkları yaralar olsun yazın kabuslarıdır. Peki bu kabuslar gerçekten de kabus mu yoksa en masum halleri vücutlarımızda bıraktıkları kızarıklar ve sesleri mi?

Sinekler

Bilimsel adı ‘diptera’ olan sinekler iki kanatlı ya da çift kanatlılar denen böcek takımından eklem bacaklıların ortak adıdır. Bu muazzam olan canlılar dünyada 177 familya bulunmakla beraber toplam 120.000 türü bulunmaktadır. İki kanatlılar takımında yer alan sinekler arasında en çok sivrisinek, karasinek ve büvelek adıyla bilinirler ve başkalaşım geçirirler. Yaşam süreleri sineklerin türlerine göre değişir. Ancak en çok bilinen sinek türlerinde karasinekler 28 gün, sivrisinekler 7 gün yaşamaktadırlar.

Bu canlı bedeninin boyutuna rağmen gelişmiş ve inanılmaz bir yapıya sahiptir. Vücut yapılarında kitin az miktarda bulunduğu için yapıları yumuşaktır. Saniyede 500 kanat çırpmaktadırlar ve bu kanat seslerini vızıltı olarak duymaktayız.  Birçok sinek türünde gözler büyüyerek başın büyük bir kısmını kaplamaktadır.. Gözlerin büyüklüğü ve yeri, familyaya ve eşeylere göre farklılık göstermektedir. Dişilerin birleşik gözleri alında oldukça ayrı kalmasına karşın, erkeklerin ise birbirine değer. Gözlerin yaygın rengi kırmızıdan koyu kahverengine kadar değişir ya da bu tonlara yakın tonlardadır.

Trake sistemi erginlerde iyi gelişmiştir. Sıvı maddeler ile beslenirler. Sıvının emilimi için besin kanalının ön kısmında bulunan iki adet emme pompası ile gerçekleşmektedir. Böylece besinler yemek borusuna ince bir kanalla bağlı olan kursakta depolanır.

Sinekler üremek için üzüm salkımına ya da saçak şekline benzeye yumurtalıklarında meydana gelen, uzun-oval, yapışkan olan yumurtalarını tek tek ya da toplu halde bırakırlar. Ne kadar sinekleri sevmesek de bu yumurtalar tıp dünyasında önemli bir yere sahiptir. Yaraların iyileştirilmesinde, derinin yenilenmesinde, hastalıklı dokuların iyileştirilmesi gibi bir çok alanda kullanılmaktadır.

Bunu yanı sıra besin zincirinde önemli bir yerleri vardır. Ayrıca ölen canlıların salgın hastalıklar gibi ciddi sorunlara yol açmadan yok olmalarında büyük ve önemli bir yerleri vardır.  Ancak bu onları masum canlılar oldukları anlamına gelmiyor. Maalesef ki bir çok salgın hastalığın nedeni bu küçük ve zararsız görülen canlılardır.

Sineklerin Taşıdıkları Hastalıklar

Bu iki kanatlı böcek takımı genel olarak çöplük, lağım, pislik, kirli yerler gibi yerlere konarlar ve buralara konduktan sonra yiyeceklere, gündelik kullandığımız eşyalara hatta üzerimize konarlar. Böylece daha çok patojeni daha kolay taşıyabilirler. Bu bulgular ışığında anlaşılıyor ki, insanların etrafında bulunan sinekler daha çok patojen taşımaktadır. Burada ki en büyük sorun sineklerin bakteri, virüs gibi patojenler için uçak görevi görmesidir. Sineklerin her konduğu alanda ve noktada koloniler oluşturabilir ya da virüsler için yeni bir yer olabilir.

Belki de yaz aylarında dahi hastalanmamızın nedeni sineklerdir? Çünkü çevremizde ki sineklerin taşıdıkları patojenler nedeniyle hastalıklar dağılabilir. Bunu söylemek pek mümkün, çünkü hala sinekler ile taşınan bir çok hastalıkla savaşmaktayız. Bu hastalıklar;

• Uyku Hastalığı
• Layşmanyaz
• Sindbis
• Batı Nil Virüsü
• Zika
• Chikungunya
• Dang Humması
• Sarıhumma
• Sıtma

Bu hastalıklar en çok bilinen hastalıklardır.

Uyku Hastalığı

Tryponsoma brucei paraziti, çene sineği tarafından taşınan bir canlı türüdür. Çeçe sineğinin sokması ile bulaşan bu parazit kana karışarak, uyku hastalığına neden olmaktadır. Bu hastalık başlarda hiçbir belirti göstermezken ilerleyen evrelerde kişinin sürekli uyku haline ya da komaya girmesine neden olmaktadır. Tedavisi bulunmamaktadır.

Layşmanyaz

Halk arasında en çok bilinen adı Şark çıbanı olan layşmanyaz hastalığı deride, mukozada veya iç organlarda görülebiliyor. Deride yarattığı tahribat tedavi edilmediğinde bağ doku ve kıkırdak dokuya yayılabiliyor. İç organlarda görülen tipi karaciğer ve dalak gibi organlara yayılabiliyor.

Layşmanyaz hastalığı dişi tatarcık sineği ile bulaşmaktadır. Bu sinek türünü çıplak gözle görebilmek zordur. Akdeniz ülkelerinde ve tropik ülkelerde görünen bu sinek türübüyük bir sorun oluşturmaktadır. Hastalıklı kişiden kan emen sinek tarafından sağlıklı canlıya enfekte olmaktadır. Protozoa grubunda yer alan farklı türlerde layşmanya (leishmanica) parazitinin neden olduğu bir hastalıktır.

30 farklı türü olan hastalığın 10’u insanları etkilemektedir. Belirtileri; baş ağrısı, yüksek ateş, lenf bezlerinde şişme, bitkinlik ve bazı durumlarda kilo kaybı. Belirtilerin görülmesi haftalar yahut aylar alabiliyor. Tedavisi bulunmasına rağmen bu hastalıkta erken teşhis çok önemli. Aşısı bulunmamaktadır.

Sindbis

Culex türü sivrisineklerin neden olduğu tehlikeli bir hastalıktır. Viral kanamalı ve akut ateşli hastalıklardan biri olan sindbis hastalığı genellikle Afrika ülkelerinde görülmektedir. Geçmişte Avrupa ülkelerinde de insan ve sivrisineklerde tespit edilmiştir. Virüs, hastalığın ilerleyen evrelerinde eklem iltihabına ve deride döküntüye neden oluyor. Belirtileri; zaman zaman 40 dereceyi aşan yüksek ateş ve grip benzeri semptomlar görülmektedir. Sindbis hastalığı tedavi edilmediğinde kronikleşebilir ama semptomlar genellikle kendiliğinden kaybolmaktadır. Aşısı bulunmamaktadır.

Batı Nil Virüsü

Batı nil virüsü yani batı nil ateş, Culex türü sivrisineklerin ısırması ile bulaşan  bir arbovirüs enfeksiyon hastalığıdır. Virüs genellikle Afrika ve Asya ülkelerinde görülmektedir. Sıklıkla Haziran ve Eylül ayları arasında yayılmakta olan bu hastalığın dünya genelinde bu kadar hızla yayılmasının sebebi, virüsü taşıyan sivrisineklerin farklı kanatlı hayvan türlerini de sokarak enfekte etmesidir. Böylece farklı yerlere, kıtalara uçabilen kuşlar aracılığıyla hastalık dünyaya kolay yayılmaktadır.

Yayılması kolay olan bu virüs genellikle yaşlılar veya bağışıklık sistemi zayıf düşmüş kişiler için tehlikeli olma potansiyeline sahip. Bu kişilerde menenjit veya kalp kası iltihabına neden olabiliyor. Hastalığın belirtileri: titreme, yüksek ateş, baş ağrısı, baş dönmesi, ilerleyen evrelerde deride döküntü gibi bulgulardır. Belirtiler virüsün bulaştığı beş kişiden sadece birinde görülmektedir. Aşısı bulunmamaktadır.

Zika

Flaviviridae ailesinin flavivirüs grubundan bir RNA virüsü olan Zika virüsünün neden olduğu ve sivrisinek ısırığı ile bulaşan tehlikeli bir hastalıktır. Aedes türü sivrisinekler ve cinsel yolla bulaşan bu hastalık daha önce primatlarda görülmüştür. Fakat ilk defa Nijerya’da bir insanda bu virüse rastlanılmıştır. Hastalığın belirtileri; ateş, baş ağrısı, gözlerde kızarma, kusma, deride döküntü, bağ doku iltihabı, kas ve eklem ağrısıdır. Semptomblar kendiliğinden kayboluyor. %80 belirtiler görülmeyebilir. Tedavisi yoktur.

Hamile kadınlar bu hastalığa yakalanırsa eğer bebeklerin kafataslarının yapısında çok fazla küçülme yaşanır.

Chikungunya

Çoğunlukla Aedes aegypti ve Aedes albopictus sivrisinekleri tarafından Chikungunya virüsü taşınarak insanlara bulaştırılır. Chikungunya virüsünün neden olduğu, akut ateşli bir hastalık türüdür. Bu hastalık genellikle Afrika’nın güneyi ve doğusu, Hint alt kıtası, Hint Okyanusu’ndaki adalar ve Güneydoğu Asya’da görülmektedir.

Kelime anlamı yerel Tanzanya  dilinde ‘iki büklüm yapan ‘ demektir. Eklem iltihapları ve şiddetli ağrılara bağlı olarak hastanın hareketlerinde ve duruşunda kısıtlanması bu tanımlamaya neden olmuştur. Aynı tür sivrisinekler Dang Hummasını da bulaştırmaktadırlar. Chikungunya hastalığı doğrudan doğruya bulaşmaz. Kan yoluyla bulaşmaktadır.

Belirtiler; ateş, eklem ağrısı, bazı hastalarda deri altında kaşıntıya neden olan ve nokta şeklinde kanamalar, burun kanaması gibi mukoza kanamaları görülmektedir. Kalıcı bir hasara neden olmamakla birlikte bir kez hasta olan kişi hastalığa karşı ömür boyu bağışıklık edinir.

Dang Humması (Dengue Fever)

Flavivirüs ailesinden Dang virüsünün neden olduğu bu hastalık aedes cinsi sivrisinekler tarafından taşınır ve bulaştırılmaktadır. Tropikal ve subtropikal bölgelerde endemik olarak görülen, şiddetli grip benzeri semptomlara neden olan viral bir hastalıktır. Kırılmış kemik ağrısına benzediği için halk arasında ‘kırık kemik humması’ olarak da bilinmektedir. Temiz su seven bu sivrisineklerde su baskınlarında, kanalizasyon taşmalar gibi kentsel sorunlarda bu sivrisinek türü dang virüsünü daha hızlı ve kolay bir şekilde bulaştırmaktadır. 4 tip dang humması çeşidi vardır. Bunlar: klasik dang ateşi, dang homorojik ateşi, dang şok sendromu, tanımlanamayan ateş veya viral sendrom

Enfekte sineğin ısırması ile deriden bulaşan bu hastalık 24 saatte yüksek ateş ile kendini belli etmektedir. Diğer belirtileri ise: kas-eklem ağrısı, baş ağrısı, ve ateş. Bunlar dışında hafif semptomlar ateş, ağrı ve sızı iken ağır semptomlar birkaç saat içerisinde hayati tehlikeler içerebilir. Bu durumda enfekte olan kişinin en yakın sağlık kuruluşuna kaldırılması gerekmektedir.

Bu hastalığa bir kaç kez yakalanmak mümkündür. Fakat ikinci kez yakalnıldığında semptomlar daha tehlikelidir. Bunun nedeni ise hastalığın 4 farklı tipe sahip olması. Bu hastalıktan korunmak için klasik yöntemlere başvurulması gerekmekte. Dang ateş için aşı çalışmaları sürmektedir. Bu süreçte ABD’de ve bazı ülkelerde Dang humması aşısı kullanılmakta. Genellikle en sık görülen yerlerde kullanılması gereken bu aşı bazı durumlarda ölüm ve ciddi reaksiyonlara neden olduğu için hastalığı bir kez geçirmiş 9 yaşından büyük çocuklarda kullanılması öneriliyor.

Sarıhumma (Yellow Fever)

Sarıhumma, enfekteAedes veya Haemagoguscinsi sivrisineklerin sokmasıyla bulaşan, akut viral kanamalı bir hastalıktır. Sarı humma virüsü, Flaviviridaeailesinden Arbovirüstür. Sivrisinek ısırığı ile bulaşan sarıhumma virüsü grip benzeri bir hastalıktan, ağır karaciğer ve kanamalı ateş hastalıklarına kadar geniş bir yelpazededir. Sarıhumma Afrika kıtasında 34 ülkede, Orta ve Güney Amerika’da ise lokal olarak yaygınlık göstermektedir.

Hastalık üç farklı şekilde yayılmakta, bunlar: öncelikle sivrisinekler sarıhumma hastalığını maymundan bir başka maymuna bulaştırıyor burada insanlar yanlışlıkla sivrisinek kurbanı oluyor. Bu yanlışlıktan dolayı hastalık kentlere taşınıyor, böylece insandan insana sivrisinekler ile bulaştırılmasına neden oluyor. Hatta maymun ve insanların ortak yaşadığı coğrafyalarda maymundan insana ya da insandan maymuna bulaştırıldığı gözlemlenmiştir.

Sarıhumma virüsü ile enfekte olan kişilerin birçoğu belirti göstermez ya da hafif belirtiler gösterebilir. Hasatlığın belirtileri oluşanlar için kuluçka süresi 3-6 gündür. Hastalığın ilk belirtileri: ani ateş, titreme, şiddetli baş ağrısı, sırt ağrısı, genel vücut ağrıları, bulantı, kusma, yorgunluk ve halsizliktir. Genellikle 3-4 gün içerisinde hastalık geçer. Fakat hastalığı geçiren küçük bir kesimde daha ağır semptomlar görülebilmektedir.

Hastalığın genel belirtileri: grip benzeri semptomlar, ateş, mide bulantısı, kusma

Tedavisi var. Eğer hastalık tedavi edilmezse menenjite, iç organ hastalıklarına ve hatta organ yetmezliğine neden olabiliyor. Hatta %50 oranında 7-10 gün arasında enfekte olmuş kişiyi öldürebilir. Aşısı bulunmaktadır. Tek doz olarak uygulanan aşı, ömür boyu hastalıktan korumaktadır.

Sıtma

Sıtma, tropikal hastalıklar arasında en çok bilinenidir. İnsanların yüzde 40’ı sıtma hastalığının görüldüğü bölgelerde yaşamaktadır. Parazit taşıyan dişi anofel sivrisinekleri yoluyla bulaşan hastalığa, plasmodium adı verilen tek hücreli bir parazitin insana enfekte olması ile gelişen bir enfeksiyon hastalığıdır. Hastalığın belirtileri: baş ve eklem ağrıları, tekrarlayan ateş, terleme, titreme ve ishaldir.

Sinir sistemine zarar veren bu hastalıkta ilaç tedavisi uygulanmaktadır. Sıtmanın güvenilir bir aşısı bulunmamaktadır.

Sineklerden Korunma Yolları

Yaz aylarında başımıza dert olan bu sineklerden korunmanın bir çok yolu vardır. Elbette akla ilk gelen ilaçlar olsa da, doğal yöntemler ve basit bir kaç önlemle korunmak pek mümkün. Öncelikle dışarıda tüketilen yiyecek ve içeceklere dikkat edilmesi gerekir. Ev ortamında yemekleri ya da içeceklerin üzerinin açık olmaması gereklidir. Bunlar basit önlemlerken sineklerin bizden uzak durması için kimyasal yöntemler dışında doğal önlemlerde bulunmakta. Bunlardan bazıları şunlardır;

• Kıyafetlerinizi renkli seçebilirsiniz
• Çiçek kokuları tercih edilebilir
• Ağzı açık su kaplarını bırakmamalısınız
• Suya damlatılan lavanta ya da nane yağı onları uzaklaştırır
• B ve C vitamini alınımına dikkat edilmeli
• Fesleğen, reyhan ve karanfil kokularının kullanılması gibi yöntemler en bilindik korunma yöntemleridir.

Doğal ürünlerin kullanılması ve basit önlemler ile sinekleri kendimizden uzak tutabiliriz. Bunlar dışında seyahat edilecek ülkelerde ki hastalık oranları  ve hastalıkların belirtileri gibi önemli bilgiler araştırılmalı. Eğer seyahat edilen ülkede enfekte olursanız en yakın sağlık kuruluşuna gitmeniz gerekir, hastalık belirtileri döndükten sonra başlarsa yine aynı şekilde en yakın sağlık kuruluşuna gitmeniz gerekir. Bazı hastalıklarda tedavi olmamasına rağmen ciddi hastalıklarda erken teşhis bunun için çok önemlidir.

Bütün bu durumlar incelendiğinde doğada bulunan bu muazzam canlının ne kadar sorun yaratabileceğini görüyoruz. Artık hayatımızda daha dikkatli olmamız gerektiğini daha iyi anlıyoruz. Yurt dışı seyahatlerinde alınacak tedbirlere, pikniklerde ki üzeri açık yiyecek ve içeceklere, mutfakta ağzı açık olan tencerelere, sürahilere, dışarda açıkta bulunan yiyeceklere dikkat edip, üzerlerini kapatıp, önlem almadığımızda bir daha düşünmemiz gerekecek.

Kaynakça

• Panda, D., Panda, D., Padhan, B., & Biswas, M. (2018). Growth and physiological response of lemongrass (Cymbopogon citratus (DC) Stapf.) under different levels of fly ash-amended soil. International journal of phytoremediation, 20(6), 538-544.
• Holl MV, Gries G. Studying the “fly factor” phenomenon and its underlying mechanisms in house flies Musca domestica. Insect Sci. 2018;25(1):137-147. doi:10.1111/1744-7917.12376
• Holl, M. V., & Gries, G. (2018). Studying the “fly factor” phenomenon and its underlying mechanisms in house flies Musca domestica. Insect science, 25(1), 137-147.
• Gudrun Heise (2018). Sivrisineklerin bulaştırdığı en tehlikeli hastalıklar Sivrisinekler, pek çok zehirli hastalık taşıyor. T24 25 Ağustos 2018
• Prof. Dr. Ali Demirsoy (1992). Yaşamın Temel Kuralları.

Detaylı bilgiler için…

• https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/zoonotikvektorel-sitma/detay
• https://www.seyahatsagligi.gov.tr/site/HastalikDetay/Chikungunya-Hastaligi
• https://www.sagligim.gov.tr/zoonotik/liste/177-bat%C4%B1-nil-ate%C5%9Fi.html
• https://www.sagligim.gov.tr/zoonotik/liste/144-zika-vir%C3%BCs-hastal%C4%B1%C4%9F%C4%B1.html
• https://www.seyahatsagligi.gov.tr/site/HastalikDetay/Dang-Hummasi