Niemann Pick Hastalığı Nedir?
Niemann-Pick hastalığı (NPH), sfingomiyelinaz enzim eksikliğine bağlı olarak vücudun çeşitli organlarında, özellikle retiküloendotelyal sistem ve santral sinir sisteminde, intraselüler sfingomyelin ve kolesterol birikimi ile karakterize edilen, otozomal resesif geçişli, nadir görülen bir lizozomal lipid depo hastalığıdır. Hastalıkta sfingomyelini, seramid ve fosforilkoline parçalayan asit sfingomiyelinaz (sfingomyelin fosfodiesteraz) enziminde eksiklik veya gen mutasyonları vardır. Hastalığın klinik bulguları değişkenlik göstermektedir. Başlıca bulguların saptandığı organlar arasında ise karaciğer, dalak, beyin, kemik iliği ve akciğerler ön plana çıkmaktadır. Köpük hücre infiltrasyonu ve organomegali bütün formlarda yaygındır. Ancak nörolojk bulgular, tip A ve tip C’de belirgin iken, tip B ve tip E’de görülmez.
Yapılan araştırmalar neticesinde Niemann- Pick Hastalığının genetik, klinik ve biyokimyasal heterojeniteye sahip altı tipi tanımlanmıştır. Bunlar arasında Tip A-Akut nöronopatik form, Tip B-Kronik visseral form, Tip C-Kronik nöronopatik form daha iyi tanımlanmış formlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Tip A’nın aynı zamanda tüm hastaların %85’ ini oluşturduğu bilinmektedir.
Niemann-Pick hastalığı, otozomal resesif bir kalıba dayanan kalıtsal bir hastalık olduğundan dolayı hastalığın gelişmesi için mutant bir genin iki kopyasının mevcut olması gerekmektedir. Otozomal resesif bozukluğu olan bir çocuğun ebeveynleri, çoğu zaman değiştirilmiş genin bir kopyasını taşıdıkları halde, klinik olarak hastalığa sahip değildirler. Bu durum “taşıyıcı kişilik” olarak adlandırılır. Her iki ebeveynin de taşıyıcı olması durumunda, etkilenen bir çocuk için her hamilelikte % 25’lik bir risk oranı vardır.
Klinik Belirti ve Bulguları
- Disfaji ( Yutma güçlüğü)
- Motor fonksiyon kaybı
- Büyüme-gelişme bozuklukları
- Hepatosplenomegali
- Tekrarlayan solunum yolu enfeksiyonları
- Mental retardasyon (zeka geriliği)
- Spastisite
- Göz bulguları
- Konuşma bozuklukları
- Miyoklonik nöbetler
- Ataksi
olarak belirtiler seyretmektedir. Bu belirtiler hastalığın tipine göre değişiklik göstermektedir.
Niemann-Pick Hastalık Türleri Nelerdir?
Niemann-Pick Tip A
NPH tip A, en sık görülen formdur ve “klasik form” olarak da tanımlanmaktadır.Tip A’ya sahip hastalarda sfingomiyelinaz enzim aktivitesi hiç bulunmamakla birlikte, çok az da olsa etkinliğini gösterdiği olgulara rastlanılmaktadır.Bu durum vücudun yağ birikimini (kolesterol ve lipidleri) metabolize etme yeteneğini etkiler, dolayısıyla hücrelerde yağ birikmesine neden olur. Sonuç olarak hücre disfonksiyonuna ve zamanla hücre ölümüne neden olur.
NPH tip A formunda, hayatın ilk beş ayında, hastalığa dair bulgular tespit edilmeye başlanır ve genellikle de ilk bulgu hepatosplenomegalidir. Beslenme güçlüğü, karın şişliği, erken motor fonksiyonlarda ilerleyici gerilik, maküler dejenerasyon ve konvülziyonlar (havale) gelişir. Tip A, ağır ve ilerleyici beyin hastalığı gösteren bebeklerde görülür. Mevcut çalışmalar sonuncunda bilinen bir tedavisi yoktur, bu nedenle de çoğu bebeğin ilk birkaç yıl sonrasında yaşamlarının son bulduğu bilinmektedir.
Niemann-Pick Tip B
Niemann-Pick Tip B, “kronik viseral” olarak da adlandırılmakta ve başlıca semptomları arasında hepatosplenomegali, akciğer fonksiyon bozukluğu , hiperlipidemi, karaciğer fonksiyon bozukluğu, kardiyovasküler sistem tutulumu, büyüme geriliği ve makula bozuklukları izlenebilmektedir. Tip B hastalarında sinir sisteminin etkilenmediği kaydedilmiştir. Fakat bu durumdaki insanlar dalakta, karaciğerde, akciğerde, kemik iliğinde ve beyinde lipit birikimine maruz kalırlar. Hematolojik hastalıkların yanı sıra, kalıtsal veya kazanılmış metabolik bozukluklar da görülebilmektedir. Tedavi, her bir bireyde mevcut olan semptomları ele almayı amaçlamaktadır. Yapılan çalışmalar sonucuna bağlı olarakta kemik iliği nakli ise bir kaç bireyde denenmiştir. Fakat araştırmacılar bunun yanı sıra tedavi için enzim değiştirme ve gen tedavisi gibi ek seçenekler geliştirmek için çalışmalarını sürdürmektedir.
Niemann-Pick Tip C
Niemann-Pick tip C hastalığı, esas olarak NPC1’deki mutasyonlardan kaynaklanan nadir bir lizozomal depo hastalığıdır. Tip C hastaları, motor ve zihinsel bozukluklar, koordinasyon eksikliği, kas dokusunda zayıflık, iç organlara fonksiyon kaybı ve santral sinir sistemi bozuklukları ile karakterizedir. Sfingomiyelinaz enzim aktivitesi ise normal veya normale yakın olarak bulunur. Klinik semptomları değişken olmakla birlikte, hepatosplenomegali, vertikal supranükleer oftalmopleji, ilerleyici ataksi, distoni (istemsiz kasılma) ve demans (bunama) ile karakterize edilmektedir. Ne yazık ki şu anda bu hastalar için FDA ( Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi ) onaylı tedavi bulunmamaktadır.
Niemann-Pick Tip D
Niemann-Pick Tip D klinik olarak C tipine benzemektedir. Ancak daha yavaş seyir göstermektedir. Sfingomiyelinaz değerleri normal veya normale yakın sınırlardadır. Tip D hastaları için de bir tedavi söz konusu değildir.
Niemann-Pick Tip E
Niemann-Pick Tip E hastalarında sinir sistemi dışındaki dokularda sfingomyelin birikimi bulunmaktadır. Bu nedenle nörolojik bulgular görülmemektedir. Daha sık erişkinlerde görülen tip olarak karşımıza çıkmaktadır.
Niemann-Pick Tip F
NPH- Tip F’de ise sfingomyelinaz aktivitesi lökosit, fibroblast ve diğer dokularda tamamen azalmaktadır.
Niemann-Pick Hastalığı ile İlgili Gerçekler ve İstatistikler
- A ve B tipi Niemann-Pick hastalığı türleri sıklıkla Aşkenazi (Doğu ve Orta Avrupa) Yahudi kökenli bireyleri etkilemektedir.
- Niemann-Pick hastalığı, SMPD1 ilişkili (yani hem A tipi hem de tip B) insidansının 250.000’de 1 olduğu tahmin edilmektedir.
- Niemann-Pick hastalığı B tipi çoğunlukla Kuzey Afrika’nın Mağrip bölgesinde (Tunus, Fas ve Cezayir) görülmektedir.
- Tip C hastalığı, Nova Scotia’daki (Kanada’da yaklaşık 150.000 insidans) ve Kanada’nın güneyindeki New Mexico ve Colorado’daki Fransız-Kanada kökenli insanlarda daha sık görülür.
Niemann-Pick Hastalığının Teşhisi
Niemann-Pick hastalığı tip A ve B’yi teşhis etmek için kullanılabilir kan veya kemik iliği numuneleri, beyaz kan hücrelerindeki asit sfingomiyelinaz miktarını ölçülmektedir. Fakat bu testler, hastalığın taşıyıcılarını (yani mutasyonu taşıyan, ancak klinik hastalığı olmayan) tanımlamakta yeterli değildir.Hücrelerin kolesterolü nasıl taşıdıklarını ve depoladıklarını incelemek için bir deri örneğinin alındığı deri biyopsisi ile NPH Tip C teşhis edilebilir.Yenidoğan döneminde biyobelirteçler (oksisteroller, lizosfingolipidler, safra asit metabolitleri) ve NPC1 ve NPC2’nin moleküler gen dizilimi için kan bazlı testler güncel seçeneklerdir. Tanıyı biyobelirteçler ve gen dizilimi ile birleştirmek, neonatal (yeni doğan) dönemden sonra NPC tanısı koymanın tespit oranını ve doğruluğunu geliştirmiştir.
Kullanılan diğer testler şunlardır:
Teknisyenin kemiklerin içindeki yumuşak doku örneğini alacağı kemik iliği aspirasyonu çok duyarlı bir yöntem olmamakla birlikte, tipik olarak, NPC’li hastalarda, anormal kolesterol depolaması veya köpük hücreleri olan makrofajların kemik iliğinde tespit edilebildiği gerçekleştirilir.
Koryon villus örneklemesi veya amniyosentez gibi teknikler , doğum öncesi tanı için kullanılabilir. Doğumdan sonra, tanı, karaciğer doku örnekleri mikroskop altında incelenen bir karaciğer biyopsisi ile yapılabilir.
Niemann-Pick Hastalığı Tedavisi
Niemann-Pick hastalığı tiplerinin hiçbiri tamamen iyileştirilemez. Bilimsel veriler neticesinde günümüzde NPH’larının tedavilerinin sınırlı kaldığı bilinmektedir. Enzim replasman tedavisi, kemik iliği transplantasyonu ve gen tedavisi B tipi hastalık için incelenmektedir. Araştırmacılar enzim replasmanı ve gen terapisi de dahil olmak üzere hastalığın ilerlemesini durduran yeni tedaviler için çalışmalara devam etmektedirler.
Niemann-Pick Hastalığı İçin Gerekli Önlemler
Her türlü Niemann-Pick, otozomal çekiniktir . Bu, her iki ebeveynin de taşıyıcıların her birinin anormal genin bir kopyasını hastalığın herhangi bir belirtisi olmadan taşıdığı anlamına gelir. Her iki ebeveyn de taşıyıcı olduklarında, çocuklarının hastalığa yakalanma riski % 25 ve çocuğunun taşıyıcı olma riski % 50’dir. Taşıyıcı saptama testi sadece genetik kusur tespit edilirse mümkündür. Niemann-Pick formları için DNA testleri mevcuttur. Böylelikle mutant gen taşıyan bireyleri teşhis etmek mümkün olabilir.