Genetik Bozukluklar
İnsan vücudunda 200 tane farklı hücre tipi bulunmaktadır. Bu farklı hücre tiplerini oluşturmak için benzer hücreler bir araya gelerek kas, kan, sinir, kıkırdak, kemik, bağ doku gibi dokuları oluştururlar. Hücrelerin çekirdeklerinde, organizmanın büyümesi, gelişmesi ve vücudun ihtiyaçlarını yerine getirebilmesi için gerekli bilginin depolandığı DNA adı verilen yapı vardır. DNA, 6.4–6.6 milyar baz çiftinden oluşmaktadır ama bu baz çiftlerinin sadece %1.5’i kodlanabilmektedir. DNA da bulunan bu kodlanabilir dizilere gen denilmektedir. Bu gen dediğimiz yapılar hücrenin her türlü hareketi ve işlevinin yürütülmesi ve düzenlenmesinde görev alan yapılardır.
Yaklaşık 2 metrelik olan DNA, histon adı verilen proteinlerle paketlenerek hücre çekirdeğine sığdırılmakta ve bu histon DNA kompleksine kromotin adı verilmektedir. Bu kromotin yapıları hücrenin bölünmesi esnasında kısalık kalınlaşarak kromozom dediğimiz yapıları oluşturmaktadır. Kromozom haline gelmesinin sebebi bölünme sırasında DNA’nın eşit bir şekilde bölünmesi ve kopmaların olmamasıdır. Kromozom dediğimiz yapılar biri kısı biri uzun kol olarak adlandırılan iki koldan oluşmaktadır ve bu kollar setromer denilen yapılarla birbirine bağlanmaktadır. Kromozomların her iki kolunun uç kısımlarında ise telomer bölgeleri vardır. Bu telomer bölgeleri her bölünmede kısıldığı tespit edilmiş ve yaşlanmayla bir bağlantısı olduğu düşünülmektedir. İnsan hücrelerinde 23 çift anneden ve 23 çift babadan almak üzere toplam 46 (2n) kromozom vardır. Kromozomlar, boyutları, bant özellikleri, sentromer yerleşim yeri gibi özelliklerine göre sınıflandırılmaktadırlar. Yirmi iki çift (1 den 22 ye kadar) otozomal kromozom bulunup, geriye kalan kromozomlara (X,Y) ise gonozomal yani eşey kromozomlarıdır. Erkeklerde X ve Y, dişilerde ise iki adet X kromozomu bulunmaktadır.
İnsanlarda Görülen Genetik Hastalıklar
İnsandaki genetik hastalıkları üç ana grup altında incelemektedir. Bunların içinde, en çok görülme riski olan hastalıklar kalıtsal olan hastalıklardır (600/1000). İkinci grup hastalıkları ise tek gen hastalıklarıdır bunların görülme sıklığı kalıtsal hastalıklardan sonra gelmektedir (20/1000) . Üçüncü grup ise kromozomal hastalıklardır bu grup ise en düşük görülme sıklığına sahiptir (3.8/1000).
Kromozomal Hastalıklar
Sayısal ve yapısal anormal durumları içermektedir. Normalde hücrenin içinde haploid (n:23, eşey hücresindeki kromozom sayısıdır) sayının iki katı yani diploid (2n:46) sayıda kromozom bulunmaktadır. Sayısal anomaliler, öploidi ve anöploidi olmak üzere iki şekilde görülmektedir. Öploidi, haploid sayının katları kadar artmasıdır ki triploidi (3n) ve tetraploidi (4n) en sık oluşan öploidilerdir. 69 XXX, 69 XXY ve 69 XYY olarak ifade edilen triploidiler hayatta kalamadıkları için sıklıkla düşük materyallerinde saptanmaktadır ve özellikle de fetal dokuya çok az rastlanan ve plasentanın ağırlıkla üzüm salkımı gibi daha büyük oranlara ulaştığı kısmı molar gebeliklerde daha sık karşılaşılmaktadır. Tetraploidilerde ise 92 kromozom bulunmaktadır ve genellikle normal döllenmeyi izleyerek zigotun olgunlaşma bölünmelerindeki hatalar sonucu oluşmaktadır.
Kendiliğinden düşüklerin %2’sinde tetraploidik karyotip belirlenmekte ve daha sıklıkla embriyo bulunmayan boş
kese şekline görülmektedirler. Diğer ve daha sıklıkla görülen sayısal artışlar anöploidilerdir bunlarda kromozomların sayısı haploid setin bir veya üzerinde artmakta veya azalmaktadır. Kendiliğinden düşüklerin %70-75’inden sorumludurlar ve kromozom hastalıklarının içinde en yaygın ve klinik önemi olan bu grup anomalilerdir. Yaşamla bağdaşan ve en sık oranda gördüğümüz anöploidi Down sendromudur. Yaklaşık 900 canlı doğanda bir karşımıza çıkan Down sendromunda kromozom sayısı 47’dir. Burada esas olay kromozomların hücre bölünmeleri sırasında ayrılamamasıdır ve bu durumda bir hücre trizomik, diğeri monozomik olmaktadır. Kromozomal hastalıklara; Klinefelter sendromu, 47 XYY sendromu, 47 XXX sendromu, Turner sendromu, Patau Sendromu, Edwards Sendromu gibi hastalıklar örnek verilebilir.
Sayısal Kromozomal Anomaliler
Öploidi: Normal hücreler diploid (2n=46 kromozom) yapısındadırlar. 23n kromozomun katlarının bulunması durumuna öploidi denir. 23 kromozoma haploid (n), iki katına diploid (2n), üç katına triploid (3n), dört katına ise tetraploid (4n) denilmektedir. İki (n) katından daha fazla n kromozomun katlarının bulunması durumuna poliploidi adı verilir. Triploidi (3n=69), bir ovumun genellikle iki ayrı sperm ile fertilize edilmesi sonucu oluşmaktadır. Tetraploidi (4n=92) ise bir hücrede bölünme olmaksızın nükleer bölünme sonucu ortaya çıkar.
Anöploidi: Normal bir hücrede diploid (2n) sayıda kromozom bulunmaktadır.“n” katı kadar olmaksızın, daha az veya fazla kromozom bulunması durumuna anöploidi adı verilir.Anöploidinin hücre bölünmesi sırasında homolog kromozomların ayrılamaması veya anafazda geri kalma nedeniyle ortaya çıktığı ileri sürülmektedir. Tek bir kromozomun fazlalığına trizomi, tek bir kromozomun kaybına ise monozomi denilmektedir. Hastalıklar Trizomi 21, Trizomi 13, Trizomi 18
Miksoploidi (Mozaisizm, Kimerizm): İki şekilde karşımıza çıkmaktadır. Mozaisizm, Bir bireyde veya dokuda genetik olarak farklı ancak tek bir zigottan meydana gelen en az iki farklı hücre dizisinin varlığına denir. Kimerizm, Döllenmiş olan iki adet yumurtanın birleşmesi ve iki zigot arasında hücre değişimi sonucunda meydana gelmesine denir.
Yapısal Kromozomal Anomaliler
Yapısal kromozomal anomaliler, temel olarak kromozomların kırılıp anormal biçimde tekrar yapışmasından kaynaklanmaktadır. Yapısal kromozomal anomaliler, translokasyonlar, inversiyonlar, delesyonlar, duplikasyonlar,izokromozom, insersiyon gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır.
Translokasyonlar: Translokasyon, bir kromozomun bir parçasının başka bir kromozoma geçmesi taranfer olmasıdır. Translokasyon iki şekilde görülebilir. Birincisi kromozomlarda oluşan kırılmalar sonucunda kromozomun bir parçasının karşılıklı olacak şekilde tranfer olmasıdır buna dengeli translokasyon denir. İkincisi ise iki akrosentrik kromozomun sentromore yakın veya sentromeri üzerinde kırılıp birleşmesi sonucu oluşur.
İnversiyonlar: İki bölgeden kırılan bir kromozomun kırılan parçasının 180 derece dönerek aynı yere tekrar yapışması sonucu oluşur. Ters dönen segment kromozomun bir kolunda oluşuyorsa buna parasentrik inversiyon denir. Eğer kırılmalar sentromerin iki yanında olmuş ise buna perisentrik inversiyon adı verilir.
Delesyonlar-Duplikasyon: Kromozom herhangi bir bölümünün kaybına delesyon, ek bir kopyasının bulunmasında ise duplikasyon adı verilmektedir. Hastalıklar Wolf-Hirschhorn Sendromu (4p-), Cri du Chat Sendromu (5p-), 18p delesyon sendromu örnek verilebilir.
Tek Gen Hastalıkları
Tek gen hastalıkları, tek bir gende meydana gelen mutasyon sonucu oluşan hastalıklardır. Bugüne kadar yaklaşık 4000’e yakın tek gen hastalığı tanımlanmıştır. Otozomal dominant, otozomal resesif, X kromozomuna bağlı dominant ve resesif Y kromozomuna bağlı ve mitokondrial kalıtımla geçiş gösterebilirler. Ülkemizde Akdeniz anemisi, beta-talasemi gibi otozomal resesif geçiş gösteren türde hastalıkların daha embriyo aşamasında (preimplantasyon tanı) tanılarının yapılması büyük öneme sahiptir. Bu yöntem, ilgili kromozom bölgesinin tanımlandığı her tek gen hastalığı için uygulanabilir.
Otozomal Resessif
Otozomal resesif geçişli olan hastalıkları şu şekilde sıralayabiliriz;
- Kistik fibrozsis (various mutations)
- Tay Sachs hastalığı, talassaemi
- Orak hüreli anemi
- Rh grubu tayini
- Spinal müsküler atrofi
- Adrenogenital sendrom
- Konjential adrenal hiperplazi
Frajil X Sendromu - Epidermolizis bülloza
- Gaucher hastalığı
- Fanconi anemisi
- HLA uyumu
- Üçlü tekrar hastalıkları
- Frajile X
- Miyotonik distrofi
- Huntington hastalığı
Otozomal Domınant
Otozomal dominant geçişli olan hastalıklara örnek olarak;
- Marfan sendromu
- Charcot-Marie Tooth hastalığı (type 1A)
- Crouzons sendromu
- NF2
- Osteogenesis impeerfekta I and IV
- Stickler sendromu
- Tuberoz skleroz
- Familyal adenomatöz polypozis koli
- Li Fraumeni sendromu
- Retinoblastoma verilebilir.
X’e Bağlı
X’e bağlı olarak görülen genetik anomaliler şu şekildedir;
- Lesch Nyhan sendromu
- Duchenne kas distrofisi
- Charcot-Marie Tooth hastalığı
- Retinitis pigmentoza
- Ornitin Transkarbamilaz
- Hemofili
- Agammaglobulinemi
- Alport sendromu
- Hunter sendromu
- Oro-facial-digital sendrom tip I
Kaynak ve İleri Okuma
- Çınar Kuşkucu A. Fetal Kromozom Anomalisi Tarama Testleri. JOPP Derg 2010; 2(2):55–60.
- Doç. Dr. Mutlu Karkucak, Kromozom anomalileri ve fertilite problemleri Androloji Bülteni 2016; 18(64): 33-39
- https://dergipark.org.tr/tr/
- Yirmibeş Karaoğuz M. İnsandaki genetik hastalıklar. MİSED (Türk Eczacılar Birliği Yayını/Meslek İçi Sürekli Eğitim Dergisi) 2007;19–20:5–15
