Farmakogenetik Nedir?

Dünya genelinde hastalıkların çoğalmasıyla birlikte insan nüfusunun  artmasıyla tedavi yöntemleri yetersiz veya tam olarak istenilen düzeyde etkinlik gösteremiyor bu sorunun çözülmesi için  kişilerin genetik yapılarını hedef alan tedaviler daha etkin bir yapı sağlayabilir.  Özelikle kanser ve diyabet hastalarının  tedavisindeki sorunlardan biride  ilaç dozlarının verilme seviyesinin deneme yanılma yaklaşımı yolu ile yapılmasıdır.

Hastalara doz verilirken kanser tedavisinde olmaları  göz ardı edilen, hastanın birey olduğu toplum olmadığı bu kavramı açıklarsak , verilen dozların kişiye özgü olması gerekmektedir. Aslında çoğu hastalıkta tedavinin kişiye özgü olması daha net ve etkili sonuçlar vermesini sağlar. Tedavinin kişiye özgü olması içinde bireyin genetik yapısının bilinmesi gerekmektedir. Burada devreye ‘farmakogenetik’  bilim dalı girer. Farmokogenetik , temeli  genetiğe dayanan hastaların ilaçlara verdiği cevapların değişikliklerini inceleyen biyokimyasal genetiğin özel bir alanıdır. Daha kısa açıklamak gerekirse ‘Bireyselleştirilmiş Tıp’  da denebilir. Farmakogenetikte  ilaçların davranışını etkileyen genleri,  genetik yapının  ilaç metabolizması ve  ilaca verilen cevaptaki etkisini , ayrıca ilaçların vücüt içerisinde taşınmasında rol oynayan genlere ait polimorfizmi(biyoçeşitlilik) de inceler. Genetik polimorfizm bir popülasyonda farklı allelere bağlı olarak birden fazla alternatif fenotipin görülmesidir.  Örnek  vericek olursak bir bireyde metabolik enzimleri  kodlayan genlerdeki polimorfizm  enzim aktivitesin de  değişikliklere neden olur bu durum da  bireyler arasında farklı enzim aktivitesinin açığa çıkmasına sebep olur. Standart tedavi dozlarına bu nedenden dolayı farklı yanıtlar verilir. Aslında  farmakogenetik’te  amaç maksimum ilaç etkisi ve minumum toksisitedir.

 Farmakogenetikte iki önemli kavram vardır:

• Farmakokinetik ( Bireyin vücudu ilaca ne yapıyor)
• Farmakodinamik ( İlaç bireyin vücuduna ne yapıyor)

Bu iki sürecin sonucunda 3 başlık öne çıkar tedavide etki , tedavi edememe ve  yan etkidir. Farmokokinetik  bir ilacın emilimi , dağılımı ,  atılımını içeren süreçlerdeki genotopik çeşitlilik, ilaç kullanımında farklı değişikliklere neden olabilir. Farmakodinamik  ise ilacın hedefindeki genetik çeşitlilikler  insanın ilaca cevabındaki ölçülebilir değişikliklere neden olabilir. Bu yüzden  bir veya daha fazla gendeki çeşitlilik ile ilişkili olabilir.

Farmakogenetiğin Önemi

Farmokogenetik bilim dalının başarı kriterlerinden bazıları tedavi başarısının arttırılması deneme yanılma yolu  ile hazırlanan gereksiz ilaçların  kullanımını azaltmak bu sorunlardan kaynaklanan  maliyeti en alt seviyeye indirmek için bu alandaki çalışmalar oldukça önemlidir. Diğer önemli durum ise modern ilaç tedavisi ile kişilerin genetik profili üzerinden genlere spesifik bireyselleştirilmiş tedavi amaçlanır. Uygulanan tüm ilaç tedavilerinde hastaların % 40-65’de tedavi amacıyla verilen ilaçlar yeteri kadar etkili olmamakla birlikte çoğu hastada bir çok yan etkiye rastlanmaktadır. Bu sorunların giderilebilmesi için gelişen teknolojiyle birlikte kişilere DNA analizleri yapılarak DNA profilleri çıkartılıp farmakogenetik testler yapılır. Bu bilim dalının  yaptığı farkındalık ile birlikte sağlık otoritesi Food and Drug Administration (FDA) ve European Medicines Agency(EMA)  bir çok ilacın prospektüsünde Farmokogenetik bilgi ve uyarılar bulunmasını zorunluluk haline getirmiştir. Hastalarda bu belirlenen ilaçlarla tedaviye başlarken genetik profiline göre  doz ayarlanması, klinik yanıttaki çeşitlilikler ve yan etkilerinin belirlemesi için hastalara Farmakogenetik testler yapılması istenmiştir. Bu testler bireyselleştirilmiş tedavide ilaca verilen cevabın etkili olmasında  oldukça önemlidir.

Farmakogenetikte Test Prosedürü

1. Hastanın ağzının içinden epitel örneği alınır.
2. Bu örnek için hazırlanan kitin içerisine yerleştirilir.
3. Örneklerin üzerine güvenlik barkodları yapıştırılır ve güvenli koruma ile genetik laboratuvarlarına götürülür.
4. Konsültasyon içeren sonuç kısa sürede çıkar.

Farmakogenetik Uygulamalar Nedir?

Klinikte iki temel uygulama bulunmaktadır.

• Seçilen ilacın iyi bir etkinlik oluşturan hastaları ve oluşturmayan hastaları ayırt etmek
• olumsuz sonuçları ve ilacın zararlı etkileri olabilecek hastaları belirleme, ilaca  güçlü bir cevap oluşturabilecek yada oluşturamayacak hastaların ayırt edilebilmesi hastalarda toksik seviyenin önceden belirlenlenebildiği ,  hastaya özgü doz ayarlaması yapılabilmektedir.

Laboratuvar Testi Olarak

1. Therapeutic Drug Monitoring ( ilaç kan düzeyi monitorizasyonu )
2. Referans alınan ilaca yönelik  genetik  profilin belirlenmesi testleri yapılmaktadır.

Genetik Profil Belirleme

1. Genom analizi
2. İlaç kan düzeyi ile birlikte genetik polimorfizm ön teşhisi yapılır.
3. Fenotipleme yapılır.

LC MS/MS  Cihazı Nedir?

Bu cihazı açıklamamın sebebi klinik farmokogenetik laboratuvarlarında testler için bu cihazın kullanılmaya başlamasıdır. Cihaz yüksek düzeyde miktarsal tayin yapmaktadır ve ileri teknoloji bir üründür. İlaçların ve metobolitlerin iyon yüküne göre son derece düşük seviyede analitlerin kalitatif ve kantitatif  analizler yapmak için tasarlanmış ileri teknoloji bir cihazdır. LC-MS/MS sabit bir fazdan yüksek basınçta akan bir hareketli faz vasıtasıyla pompolanır. Örneğin bileşenlerindeki durağan faz ve haraketli faz arasındaki kimyasal etkileşim, sabit faz kolonu boyunca göç oranlarını etkiler. Sabit faz ve hareketli faz kombinasyonları karmaşık ayrımları özelleştirmeye izin verir. Çok çeşitli bileşikleri ölçmek için bu teknik benzersiz bir uygulamaya sahiptir. Ayrıca sebze, süt, et gibi gıda ve ya hormon, doku, kan gibi biyolojik örneklerde ilaç ve metabolitlerin ölçümü gibi geniş bir uygulama alanına sahiptir.