Tanımlanması ve Geçmişi
Fonksiyonel gıdalar; asıl beslenmeden öte vücut için yararlı, belirli hastalıklardan korunmada yardımcı olan, hastalık risklerinin düşürülmesinde görev alan, bağışıklık kazandıran ve zihin güçlendiren gıdalar olarak tanımlanmaktadır. Fonksiyonel gıdaları oluşturan bileşenler, besinlerde kendiliğinden bulunabildiği gibi sonradan eklenerek de besinlere dahil edilebilirler.
Bir gıdaya fonksiyonel denilebilmesi için hem besleyici hem de sağlığa faydalı olmalıdır. Fonksiyonel gıdalar hem hayvansal hem de bitkisel içerikli olabilir.
Geçmişi
Fonksiyonel gıdaların tarihi aslında çok eskilerden gelir. Örneğin Otlupeynir, Şalgam suyu, Köme ve Sucuk, Tarhana çorbası, Andız pekmezi, Kestane balı, Kan balı, Salep, Kuşburnu çayı, Kantaron yağı, Çörekotu yağı, Ebegümeci, Semizotu ve Madımak yemekleri bunu gösteren örneklerden sadece birkaçıdır.
Geçmişte fonksiyonel gıdalarla ilgili ilk araştırmaların Japonya’da yapıldığı bilinmektedir. 1984’de başlanıp iki sene sonrasına kadar yapılan çalışmalar sonucunda “Fonksiyonel Gıda Forumu” kurulmuştur ve çalışmalar böylelikle ilerlemeye devam etmiştir. Bu forumun gayesi fonksiyonel gıdalar ile toplum sağlığının korunmasıdır. Son olarak Japonya Sağlık Bakanlığı ‘Sağlık İçin Spesifik Gıda” tanımlanmasını FOSHU (Food for Spesific Health Use) olarak komitenin raporu önderliğinde adlandırdı. Yine şimdilerde de bazı akademik yayınlar fonksiyonel gıda yerin FOSHU adlandırmasını kullanmaktadırlar.
Fonksiyonel Gıdaların Sağlığa Etkileri
Fonksiyonel gıdaları; gıda katkı maddeleri, vitamin ve mineral takviyeleri, otlar, fitokimyasallar ve probiyotikler oluşturmaktadır. Fonksiyonel besinlerin içerisinde de bulunan ve bitkiler tarafından üretilen fitokimyasallar, alkaloidler, polifenoller gibi kimyasal bileşikler hastalıkları önleme ve hastalıklardan korunmada görev alırlar.
Fakat günümüzde fonksiyonel gıdalar için hâlâ yeterli bilgiler bulunmamaktadır. Fonksiyonel gıdaların; oluşturabileceği komplikasyonları, verilmesi gereken uygun miktarları, biyolojik aktiviteleri mutlaka tespit edilmelidir. Ayrıca bir diğer önemli nokta olan fonksiyonel gıdaların ilaçlarla olan etkileşimleri de mutlaka iyi araştırılmalı ve göz önünde bulundurulmalıdır.
Antioksidan Etkisi
Fonksiyonel gıdaların antioksidan kapasiteleri oldukça yüksektir. Böylelikle vücuttaki serbest radikaller ile savaşarak insan sağlığını olumsuz etkileyen bileşenlere karşı vücudumuzu koruyucu bir görev üstlenmiş olurlar.
Antienflamatuar Etkisi
Yapılan birçok çalışma ile fonksiyonel gıdaların antienflamatuar etkisi kanıtlanmıştır. Örneğin 2015’te diyabeti olan hastalarla yapılan 4 haftalık bir çalışmada; fonksiyonel gıda olarak verilen zerdeçalın, vücutta enflamatuar göstergesi olan CRP seviyelerini azalttığı bulunmuştur. Bir başka çalışmada ise havuçlu meyve suyu takviyesinin 3 ay sonra lipid oksidasyonunu azalttığı ve plazma antioksidan savunmasını da arttırdığı belirtilmiştir.
Kan Lipid Profiline Etkisi
Yapılan çalışmalar fonksiyonel gıdaların kan lipidlerine de pozitif etkilerini göstermiştir. Örneğin fonksiyonel gıda olarak araştırılmalara başlanan çikolata da bir polifenol kaynağı olarak sadece kalp sağlığına olan katkılarıyla bilinmektedir ve LDL üzerinde de oksidatif stresi azaltan flavonoidleri içerir. Çikolata ve kakao tozu ek olarak ilave edilmiş bir diyet hazırlanan 23 kişinin, normal beslenen kişilere göre LDL oksidasyonunu %8 arttırdığı gözlemlenmiştir.
Kemik Koruyucu Etkisi
Yapılan çalışmalar fonksiyonel gıdaların kemik koruyucu etkisine de değinmişlerdir. Örneğin fonksiyonel gıda olarak kabul edilebilecek kurutulmuş erik, içerdiği biyoaktif bileşikler ile vücutta kemik oluşumunu gösteren ALP seviyesinin artışına katkıda bulunduğu bulunmuştur.
Fonksiyonel Gıdalara Örnekler
Fonksiyonel gıdalar içerisinde bitkisel kaynaklı olarak; askorbik asit, kersetin, sellüloz, lutein, gallik asit, pektin, hemisellüloz, lignin, α-tokoferol, α-karoten vb. bileşenleri, hayvansal kaynaklı olarak ise; konjuge linoliek asit (CLA), EPA, DHA, ubikinon, Bifidobacterium bifidum, Laktobacillus asidofilus (LCI) vb. bileşenleri içerirler.
Fonksiyonel gıdalara örnekler verecek olursak bunlar;
- Domates (içerisindeki tokoferol ve flavanoidlerden dolayı)
- Sarımsak (içerisindeki organosülfür bileşiklerinden ve antibakteriyel özeeliğinden dolayı)
- Turp (C vitamini, karotenoidler ve antioksidan içerikleri nedeniyle)
- Kızılcık (içeriğindeki ursolik asit, benzoik asit, siyanidin, C vitamini sebebiyle)
- Çay (özellikle yeşil çayda bulunan polifenoller, antioksidan özellikleri dolayısıyla)
- Alıç (damar açıcı, kolesterol düşürücü vb. etkileri sebebiyle)
- Kapari ürünleri (antitümör aktivitesi ve diğer birçok olumlu etkileri sebebiyle)
- Çörekotu Yağı (tokoferol, karotenoid vb. bileşikler içermesi ve antienflamatuar etkisi nedeniyle)
- Andız Pekmezi (kateşin, kersetin, gallik asit gibi birçok fenolik maddeler içermesi nedeniyle)
- Harnup Pekmezi
- Menengiç Kahvesi (menengiç ağacındaki antiseptik bileşenler sebebiyle)
- Otlupeynir (yapılışında içerdiği şifalı bitkiler dolayısıyla)
- Şalgam suyu (laktik asit bakterilerini içermesi dolayısıyla)
olabilir. Tabii ki bunlar dışında da birçok fonksiyonel gıda örnekleri bulunabilir. Yalnızca iyi araştırma yapmak ve doğru bilgiye ulaşmak bu konuda önemlidir.
Sonuç
Fonksiyonel gıdalarla ilgili araştırmalar hâlâ devam etmektedir. Fonksiyonel gıdaların insan sağlığı açısından önemleri yadsınamaz derecededir. Asıl önemli olan ise fonksiyonel gıdalardan sadece tüketilmesi değil, fonksiyonel gıdaların bilinçli ve bir sağlık personelinin (doktor, diyetisyen) kontrolü ve bilgisi altında besin ilaç etkileşimlerine dikkat ederek tüketilmesidir.
Kaynak ve İleri Okuma
- ÖZÇELİK, M. M., (2016), Bitkisel Kaynaklı Bazı Fonksiyonel Gıdalar, Biyoloji Bilimleri Araştırma Dergisi 9 (1): 57-68.
- SEÇİM, Y., (2018), Türk Mutfağında Kullanılan Bazı Fonksiyonel Gıdalar Ve Özellikleri, Uluslararası Global Turizm Araştırmaları Dergisi, 2(1).
- Prof Dr. YAMAN, Ç., Doç. Dr. ERENOĞLU SON, N., (2019), Beslenme Obezite ve Toplum Sağlığı, Güven Plus Grup A.Ş. Yayınları.
